حکیم عمر خیام نیشابوری با نام غیاث الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری در 28 اردیبهشت سال 427 در نیشابور متولد و در 12 آذر سال 510 در نیشابور در گذشت. که خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النّیسابوری هم نامیده شده است، همه چیزدان، فیلسوف، ریاضیدان، ستاره شناس و رباعی سرای ایرانی در دوره ی سلجوقی بود.
نام کاملش غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، معروف به خیام است، در دوران حکومت ترکان سلجوقی بر خراسان در شهر نیشابور به دنیا آمده است. پدرش ابراهیم، خیمه دوز بوده است.
زندگی نامه خیام نیشابوری
در اوایل دوران زندگی عمر خیام، ابوریحان بیرونی و ابن سینا به پایان عمر خود رسیده بودند. خیام نیشابوری در میان سالی فقه را در محضر امام موفق نیشابوری آموخت. همچنین ستاره شناسی، تفسیر، حدیث، فلسفه و حکمت. در برخی منابع ذکر شده که وی فلسفه را مستقیما از زبان یونانی آموخته بود.
با سرپرستی قاضی‌القضات سمرقند و ابوطاهر در نزدیک سال ۴۴۹ هجری قمری، کتابی با عنوان رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله درباره‌ی معادله‌های درجه‌ی سوم به زبان عربی نوشت و به دلیل رابطه‌ی خوبی که با خواجه نظام‌الملک داشت، این کتاب را پس از نگارش به او هدیه داد. پس از این دوران خیام نیشابوری به دعوت پادشاه جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک برای سرپرستی رصدخانه‌ی اصفهان به این شهر رفت. او هجده سال در آن‌جا ساکن بود. با مدیریت او زیج ملکشاهی آماده می‌شود و نزدیک سال ۴۵۸ طرح سر و سامان دادن گاه‌شمار را تنظیم می‌کند.
خیام به دو زبان فارسی و عربی نیز شعر می سرود و در علوم مختلف کتابهای با ارزشی نوشته است. خیام در زمان خود دارای مقام و شهرت بوده است و معاصران خیام همه وی را به لقبهای بزرگی مانند امام، فیلسوف و حجة الحق ستوده اند. خیام در زمان دولت سلجوقیان زندگی می کرد که قلمرو حکومت آنان از خراسان گرفته تا کرمان، ری، آذربایجان و کشورهای روم، عراق و یمن و فارس را شامل می شد.
مرگ و آرامگاه عمر خیام
مورخان زمان مرگ خیام نیشابوری را در حدود سال های ۵۱۷ تا ۵۲۰ هجری قمری در زادگاه خود نیشابور می دانند. گروهی از تذکره نویسان هم تاریخ فوت او را سال ۵۱۶ هجری قمری نوشته اند.
اما سرانجام پس از انجام تحقیق ها و بررسی های لازم، تاریخ دقیق مرگ خیام نیشابوری را سال ۵۱۷ هجری قمری اعلام کرده اند. آرامگاه ایشان در حال حاضر در شهر نیشابور قرار دارد، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق (ع) واقع شده است.
یادبودهای عمر خیام
جالب است بدانید که یکی از حفره های ماه به افتخار این حکیم عالی قدر به نام عمر خیام نام گذاری شده است. و سیارک ۳۰۹۵ در سال ۱۹۸۰ به نام وی نامگذاری شد.
یک هتل در تونس به نام عمر خیام است، و شراب هایی در کشور فرانسه و مصر تولید می شود که خیام نام دارد.
در سال ۱۹۵۶ فیلم آمریکایی عمر خیام ساخته شد. همچنین فیلم میراث دار: افسانه عمر خیام، فیلم آمریکایی دیگری است که در سال ۲۰۰۵ ساخته شد.
حوادث مهم زمان حیات خیام
در زمان حیات خیام حوادث مهمی مانند جنگ های صلیبی، سقوط دولت آل بویه، قیام دولت آل سلجوقی به وقوع پیوست.
آثار و دستاوردهای خیام نیشابوری
خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف کرده است که از جمله آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد. آثار فلسفی موجود خیام به چند رساله کوتاه، اما عمیق و پربار محدود می‌شود. آخرین رساله فلسفی خیام مبین تاثیر گرایش‌های عرفانی بر او است. همچنین نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به‌عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده است.
رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، درباره معادلات درجه سوم؛.
رساله فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریه نسبت‌ها؛
رساله میزان‌الحکمه؛
قسطاس المستقیم؛
رساله مسائل الحساب (این اثر باقی نمانده است)؛
القول علی اجناس التی بالاربعاء، اثری درباره موسیقی؛
رساله کون و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی، یکی از شاگردان پورسینا، در سال ۴۷۳ (هجری قمری) نوشته است؛
رساله روضه القلوب در کلیات وجود؛
رساله ضیاء العلی؛
رساله‌ای در صورت و تضاد؛
ترجمه خطبه ابن سینا؛
رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعبگ.
رساله مشکلات ایجاب؛
رساله‌ای در طبیعیات؛
رساله‌ای در بیان زیگ ملکشاهی؛
رساله نظام الملک در بیان حکومت؛
رساله لوازم‌الاکمنه؛
اشعار عربی خیام که در حدود ۱۹ رباعی آن به دست آمده‌است؛
نوروزنامه، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده‌است (نسخه لندن و برلن)؛
رباعیات خیام به زبان فارسی که در حدود ۲۰۰ رباعی یا بیشتر از حکیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نیست؛ بلکه به خیام نسبت داده شده است.
عیون الحکمه؛
رساله معراجیه؛
رساله در علم کلیات؛
رساله در تحقیق معنی وجود.
ویژگیهای شعر خیام:
شعر خیام، در قالب رباعی، شعری کوتاه، ساده و بدون هنرنمایی های فضل فروشانه و در عین حال حاوی معانی عمیق فلسفی و حاصل اندیشه آگاهانه متفکری بزرگ در مقابل اسرار عظیم آفرینش است. تعداد واقعی رباعیات خیام را حدود هفتاد دانسته اند، حال آن که بیش از چند هزار رباعی به او نسبت داده می شود.
در دنیای ادب و هنر بیرون از مرزها، خاصه در جهان انگلیسی زبان، خیام معروف ترین شاعر ایرانی است که شهرتش از محافل علمی و ادبی بسیار فراتر رفته است. این شهرت مرهون ترجمه رباعیات او به وسیله ادوارد فیتز جرالد شاعر انگلیسی است. اوست، که در قرن نوزدهم میلادی، افکار بزرگ فیلسوف و شاعر را به جهانیان شناساند و موجب توجه همگان به این اعجوبه علم و هنر گردید.
در حدود دوازده اثر از خیام در علم و فلسفه به جای مانده است، اما همین آثار اندک، وی را در سراسر جهان به شهرت رسانده است. از مهمترین آنها” کتاب جبر” اوست که بهترین اثر در نوع خود در ریاضیات است. از دیگر آثار او می توان به رساله فی شرح ما اشکال من مصادرات اقلیدس، رساله فی ابراهین علی المسائل الجبر و المقابله (جبر خیام)، میزان الحکم، رساله الکون و التکلیف، الجواب عم ثلاث مسائل اضیاء العقلی، رساله فی الوجود، رساله فی کلیه الوجود، نوروزنامه و کتاب الزیج الملکشاهی که به رومی نیز ترجمه شده ، اشاره کرد.
